Những Loài Hoa Mai Không Thuộc Họ Mai Vàng - Ochnaceae

Trong số các loài hoa được người Việt trưng bày trong ba ngày Tết, có lẽ Mai vàng là loài mang đậm nét văn hóa truyền thống dân tộc nhất. Vì thế, hàng năm trên các diễn đàn báo chí, nhiều bài viết về mai vẫn xuất hiện. Thậm chí, có rất nhiều bài viết tranh luận về chữ "Mai". Trong những bài viết này, không ít người đề cập đến cách chăm sóc và trồng mai để có những chậu mai đẹp , phù hợp để trang trí trong dịp Tết. Các chủ đề thảo luận thường xoay quanh việc làm sao để hoa mai nở đúng thời điểm và giữ được độ bền đẹp suốt mùa Tết, góp phần tôn vinh giá trị văn hóa truyền thống của loài hoa này.

Nhiều người đã nghĩ rằng trong một số bài thơ chữ Hán ngày xưa, từ "Mai" đã nhắc đến Mai vàng (Ochna integerrima). Thật ra, chưa nói đến thơ cổ Trung Quốc, mà ngay cả Mãn Giác Thiền sư, Nguyễn Du, và Cao Bá Quát đều nhắc đến một loài Mai mà người Trung Quốc gọi là "Méi", tức là cây Mơ, nhiều người Việt gọi là Bạch mai, thuộc họ Hoa hồng. Trong các bản gốc chữ Hán của các câu thơ, câu kệ, câu đối của các tác giả vừa nêu đều dùng chữ 梅 hoặc 槑.

Trên Nghị đỉnh (đỉnh thứ V của cửu đỉnh đặt ở Đại Nội Huế) có khắc một cây mai trổ hoa, bên cạnh có chữ "Mai". Có người cho đó là Mai vàng xứ Huế. Thật ra, đó là Bạch mai, vì hơn ai hết, chính Vua Minh Mạng đã phân biệt rạch ròi loài Mai này với Mai vàng. Khi nhắc tới Mai vàng, Vua Minh Mạng đã gọi là Hoàng mai hay Lạp mai. Hơn thế nữa, người Trung Quốc không gọi Mai vàng là "Mai" mà là Kim liên mộc (jin lian mu). Họ cũng dùng tên Lạp mai, nhưng không để chỉ loài Mai vàng như Minh Mạng viết trong Thánh chế mà để chỉ một loài hoa cũng có sắc vàng, mang tên khoa học là Chimonanthus praecox.

Trong khuôn khổ bài này, chúng tôi không tranh luận nhiều về điều đó, mà chỉ muốn nêu tản mạn đôi chút về những loài mai ở Việt Nam không có họ hàng với Mai vàng truyền thống quen thuộc. Một trong những loài mai đáng chú ý là mai giảo cà mau , được biết đến với những bông hoa lớn và cánh hoa dày, mang lại vẻ đẹp đặc biệt trong những ngày Tết. Bên cạnh đó, còn có những loài mai khác như Bạch mai (Prunus mume) thuộc họ Hoa hồng, với hoa màu trắng hoặc hồng nhạt, thể hiện vẻ đẹp thanh khiết và tinh tế. Mai tứ quý (Ochna serrulata) thuộc họ Ochnaceae, nổi bật với hoa vàng nở quanh năm, tạo nên sự rực rỡ không chỉ trong mùa Tết. Mai chiếu thủy (Wrightia religiosa) thuộc họ Apocynaceae, có hoa nhỏ màu trắng, thường được trồng làm cây cảnh trong các khu vườn. Mỗi loài mai đều có đặc điểm riêng biệt và góp phần làm phong phú thêm sự đa dạng của các loài cây cảnh ở Việt Nam.

Trong số đó, đáng chú ý là những loài Bạch mai, Mai mơ, Mai tứ quý và Mai chiếu thủy. Bạch mai (Prunus mume) thuộc họ Hoa hồng, thường có hoa màu trắng hoặc hồng nhạt, mang vẻ đẹp thanh khiết và tinh tế. Mai mơ (Prunus armeniaca) cũng thuộc họ Hoa hồng, có hoa màu trắng hoặc hồng, thường nở vào cuối đông và đầu xuân, biểu trưng cho sự tinh khôi. Mai tứ quý (Ochna serrulata) thuộc họ Ochnaceae, nổi bật với hoa vàng nở quanh năm, tạo nên vẻ đẹp rực rỡ không chỉ trong mùa Tết. Mai chiếu thủy (Wrightia religiosa) thuộc họ Apocynaceae, có hoa màu trắng nhỏ, thường được trồng làm cây cảnh trong các khu vườn.

Ngoài ra, một loài mai khá đặc biệt khác là Mai vũ nữ chân dài. Cách trồng Mai vũ nữ chân dài không quá phức tạp nhưng cần chú ý đến các điều kiện chăm sóc. Cây ưa sáng và cần được trồng ở nơi có đủ ánh nắng mặt trời. Đất trồng cần thoát nước tốt, giàu dinh dưỡng và độ ẩm vừa phải. Việc tưới nước nên được thực hiện đều đặn nhưng không quá nhiều để tránh ngập úng. Bón phân định kỳ sẽ giúp cây phát triển tốt và ra hoa đều đặn. Cắt tỉa cành lá thường xuyên giúp cây giữ dáng và kích thích ra hoa mới.

Với những đặc điểm riêng biệt và cách chăm sóc cụ thể, mỗi loài mai đều góp phần tạo nên sự đa dạng và phong phú cho các khu vườn, mang lại vẻ đẹp và sự thư giãn cho người trồng.

Những loài mai này, dù không thuộc họ Mai vàng, vẫn mang trong mình vẻ đẹp riêng và giá trị văn hóa sâu sắc. Chúng góp phần làm phong phú thêm truyền thống trưng bày hoa ngày Tết của người Việt, tạo nên bức tranh đa dạng và sống động cho ngày xuân.

1. Bạch mai

Tên tiếng Anh: Apricot
Tên khoa học: Prunus armeniaca
Thuộc họ: Hoa hồng – Rosaceae

Bạch mai, còn được gọi là cây Mơ, thường được trồng nhiều ở miền Bắc nước ta. Cây thân gỗ cao từ 3 – 5 mét, lá thường tập trung trên nhánh ngắn, phiến lá hình xoan rộng hoặc hình trứng, đáy hình tim, đỉnh có mũi ngắn, bìa lá có răng kép nhỏ, gân phụ từ 5-7 cặp, cuống dài. Hoa nở trước khi lá xuất hiện, hoa màu trắng hoặc phớt hồng, cuống hoa rất ngắn, cánh hoa gồm 5 cánh, nhị từ 15-20. Ở miền Bắc, cây ra hoa vào cuối Đông và kéo dài sang Xuân. Tại Trung Quốc, cây cũng ra hoa từ Đông sang Xuân, thường trải qua thời kỳ băng giá, đôi khi tuyết phủ đầy cành nhưng hoa vẫn tươi thắm, vì vậy mới có câu "Mai cốt cách, tuyết tinh thần" hoặc "Đạp tuyết tầm Mai". Quả của cây có nhân cứng, phủ đầy lông mịn và được dùng làm ô mai (mơ đen) và chữa bệnh.

2. Mai chiếu thủy

Tên tiếng Anh: Wrightia
Tên khoa học: Wrightia religiosa
Thuộc họ: Trúc đào – Apocynaceae

Mai chiếu thủy, còn được gọi là mai chấm thủy, là loài cây thân gỗ, thân xù xì, nhiều cành nhánh nhỏ dễ uốn nắn và cắt tỉa. Vì vậy, cây đã được trồng làm cảnh và cây uốn thế lâu đời ở nước ta. Lá cây mỏng, hình xoan thuôn, cuống lá rất ngắn, màu xanh bóng. Cụm hoa dạng xim thưa, hoa nhỏ có cuống dài buông thõng xuống, cánh hoa màu trắng, rất thơm. Cây vừa có dáng đẹp, vừa có hoa đẹp và thơm, chịu ẩm ngập tốt nên thường được trồng ở hòn non bộ hay ở chậu cảnh.

3. Mai chỉ thiên

Tên tiếng Anh: Winter cherry tree
Tên khoa học: Wrightia antidysenterica
Thuộc họ: Trúc đào – Apocynaceae

Mai chỉ thiên là một loài tương cận với Mai chiếu thủy, nên có hình thái lá và hoa tương tự. Điểm khác biệt rõ nét để phân biệt là hoa của loài này không buông thõng mà mọc thẳng hướng lên trời, do đó được gọi là Mai chỉ thiên. Cây cũng thường được trồng làm cảnh trong chậu hay trên hòn non bộ.

Mai chỉ thiên

4. Mai mù u

Tên khác: Nam mai
Tên khoa học: Ochrocarpus siamensis var. Odoratissimus
Thuộc họ: Bứa (Măng cụt) – Clusiaceae

Mai mù u, còn được gọi là Nam mai, là loài cây thân gỗ cao từ 20 – 25 mét, với vỏ cây màu đỏ đặc trưng. Lá non của cây có màu đỏ, mọc đối, thuôn rộng dần ở đỉnh, đầu tròn và có khía lõm, gân lá rõ và mịn. Hoa mọc thành cụm ở nách lá, hoa màu trắng dày đặc, tỏa hương thơm giống như hoa mù u. Do dạng cây, cành và lá của Mai mù u giống với mù u, nên cây đã được đặt tên này. Đây là một loài thực vật nhiệt đới, chịu khô hạn tốt, phân bố rải rác dọc theo dải cát ven biển ở Thừa Thiên Huế, thường mọc xen lẫn với nhiều loài cây gỗ khác trong những rẻo rừng thoái hóa, diện tích nhỏ mà người miền Trung gọi là rú cát. Cây thường ra hoa vào dịp cuối xuân.

5. Mai Nhật

Tên khác: Kim đồng
Tên tiếng Anh: Gold shower thryallis
Tên khoa học: Malpighia glauca
Thuộc họ: Dùi đục – Malpighiaceae

Mai Nhật, hay còn gọi là cây Kim đồng, là loài cây thân gỗ mọc thành bụi dày, cao khoảng 1,5 mét. Cây có nhiều cành thon mảnh và mềm yếu, nên ở những nơi có gió lớn thường xuyên, cành cần có giá thể để tựa vào để tránh gãy. Lá cây hình xoan đều, nhẵn, mọc đối, màu xanh hơi ngả vàng, dài 4-6 cm. Hoa mọc thành cụm dạng tán thưa ở đỉnh cành, màu vàng tươi với 5 cánh tràng có móng ngắn, nhị 10, chỉ nhị mảnh và màu vàng chuyển dần sang đỏ. Hoa của Mai Nhật gần như nở quanh năm, tạo nên vẻ đẹp rực rỡ và thu hút.

6. Hồng mai

Tên khác: Nhất chi mai (theo cách gọi của người Huế)
Tên tiếng Anh: Fiddlehead jatropha
Tên khoa học: Jatropha pandurifolia, còn có tên đồng danh là Jatropha integerrima
Thuộc họ: Thầu dầu – Euphorbiaceae

Hồng mai, hay Nhất chi mai, là loài cây thân gỗ mọc thành bụi tỏa rộng, cao từ 1 – 3 mét. Cành nhánh của cây mọc chếch ngang và mềm dẻo, thường phân tán thưa. Lá của Hồng mai có hình bầu dục, phần trên nguyên, gốc có khía răng, cuống lá dài và mảnh. Cụm hoa mọc trên cuống chung dài, mang nhiều hoa xếp thưa. Hoa có cánh đài màu đỏ nâu, 5 cánh tràng màu đỏ hoặc hồng thắm, xòe rộng. Đặc biệt, hoa của Hồng mai không nở đồng loạt mà nở dần kế tiếp nhau, khiến cây luôn có hoa quanh năm. Ở Hội An, các nhà kinh doanh hoa và cây cảnh đang sản xuất hàng loạt giống Hồng mai lá xẻ - Jatropha integerrima var. Compacta.

Tản mạn về tên gọi của các loài hoa mai

Người Việt chúng ta có thói quen gọi bất kỳ loài hoa nào có thân gỗ, hoa đẹp và trồng làm cảnh được, có dạng hoa tương tự hoa mai là "mai". Ngay cả cây Bún (Crateva religiosa) cũng được người dân xã Điện Thắng, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam gọi là Mai hạ. Vì vậy, khi vận dụng ý thơ của nhiều bài thơ cổ nói về mai, chúng ta cần luận dẫn các căn cứ khoa học để tránh những nhầm lẫn không đáng có. Điều này giúp tạo ra sự tranh luận khoa học tích cực, thay vì những tranh cãi không cần thiết.